Emê mihafizeya çi û mihafizekariya çi bibik?
Dilaver Zeraq
Gengeşiyên di wêjeyê’de; yên li ser naverokê, navlêkirinê, têgih(dariy)ê, teseyê û hwd., her çend mîna avêtina be hev ya dengbêjan û mina ya siyaset deng ji xwe venede jî, di nava xwe mîna denguen guên bê re deng li dengan zêdetir alt û bi wan dengan; naverokeke, kakileke, naneki pijiyayi ji tenûrê dedikeve.
Serê peşîn divê bejim; konut nivîs, dixwaze bibe yek ji wan dengan ku bi bayê din re li hev dikevin û pê re jî konut nivîs hewlê dide, bi stabilite xwe ve, hevaltî bi stabilite nivîsa Şêxo Filîk re bike ku mişt bi pirsîweek jixânû gelû pirsn hêlan ve nivîsê bi xwe bersivên xwe didan.(1)
Dini nivîsa ketî behsê’de, bi giştî gengeşîkirineke li ser hunerên muhafizekar (hêvişkar) heye û wêjeya bekçi, di nava vî bayê din de li bin guhê hunerên din dikeve.
Hunerên din (yên wekî şano, wêne, peykerû hwd), li bakur, pir nû ne û kartêk û berbelavbûna wan hema beje pistî sedsala 20an çêbûye; Ye loma jî, em dikarin bejin, digel muzîkê, yek ji hunera bakur ya herî kevn, ye wêje.
Loma jî, ezê têgihê wekî “wêjeya guard” bir kar binim û pê de formdur.
Têgiha’ya sorun, “wêjeya mihafizekar” ji chend aliyan ve, xwe li me dike arîşe û. Ji ber hindê jî, pirsên kitekitî di serê me de çêdibin û em hay jê sole; wêjeyeke kurdî heye li bakur û hê jî xwe xweşikî pênase nekiriye: çi ji alî naverokî ve çi ji alî teseyî ve çi jî ji alî to theory xwe bi xwe ve. Digel wê jî, di warê pênasekirin û destnîşankirina naverokî û teseyî, li ser têgiha “wêjeya mihafizekar”, di serê min de pirs çêdibin û dibêjim, gelo em ji peyva mihafizekariyê;
1. Dini aileyi deqbenda (bağlam) içinde dikin mi?
2. Naveroka berhemê ya li ser mijarên dini fam dikin mi?
3. hickbûn û mihafezekariya niviskar ya ji bo fikr û ramana xwe fam sew?
4. hewldan, reftar û teflivînên taybet fam dikin kuramanek, ideolojiyek, zimanek û candek ji bo hêvişandina tawdehiya nirxên xwe, dedi mi?
Helbet, her xwînerek, her nivîskarek dikare li ba xwe van pirsan zêde bike û bigihîje bersiva xwe. Evde mijar, di nava wêjeyê, dikim wê bi nivîsîn û xwendinê re bigihîje dongiya xwe û ez bawer; qet nebe wê ji bo wêjeya kurdî ya li bakur, li ser têgiha “wêjeya mihafizekar” û li ser hebûn û tunebûna wê, navlê(ne)kirinek çêbibe.
Herçi famkirinên li jor in, ya min ne tu yek ji wan e jî. Ji ber ku her yek di hewana xwe, ji bo roja îroyîn û di van helumercên ku kurd tê de ne, arîşedariyekê (sorunlu) bi xwe re çêdike. Jixwe yek ji sedema sereke ya nivîsîna vê nivîsê jî ew arîşedarî ye. Loma jî, her sê devan ku min nivîsa heja Şêxo Filîk xwendin, ez li ser heman dongiyê mam; di nivîsa wî’de “mihafizekariya li ser dindariya nivîskar û dînîbûna naveroka berhemê” li pêş e û bi vê deqbenda (konteksta) xwe ve giraniya xwe dide hisandin.
Halwe, hem li ser wateya peyva mihafizekirinê (hêvişîn-muhafazakar) hem de jî li ser teseyî û naverokî; wêjeya rastîparêziya sosyalîst jî, wêjeya kemalîst jî, wêjeya binerdî (yeraltı) jî, wêjeya teşeparêz jî, wêjeya tefna zanistê jî, hemû jî wêjeyên mihafizekar in. Ji ber ku every yek ji hêlekê ve; ji alî ramana xwe, ideolojiya xwe, bîrûbaweriya xwe û ji hêla teşeparêziya xwe ve, hin nirxan, ramanan, rabûnûrûniştinan û hêvîyan dihêvîşînin (dur) di xwe.
Herçî sekuleri ye, ez li ser wê Fikirê me û dibêjim; îro ro, di biwara wêjeyê, tu pêwendiya sekulerî bi mihafizekarîyê re tune ye ji ber ku “wêjeya rastîparêzîya sosyalist” jî wekî laik tê hesêb lê heta tu bejî bes “koruyucu” e.
Îcar, ye herçi wejeya kurdî; jixwe bi Destpêka Şoreşger ya Cizîrî (2) qalib û qalikên mihafizekariya derveyî Şikandiye û berê xwe daye avakirina muhafizekariya hundiri yani mihafizekariya xwe. Di dema Cizîrî, mihafizekariya derveyî, mihafizekariyeke dînî û zimanî (û her wiha neteweyî) ye ku li ser navê zimanê dinî, di madrasah de zimanê erebî li gelan hatiye ferzkirin û jimaney deneyinên kuri wêjeya xwe ya neteweyî bi temamî nehiştiye li ser zimanê erebî . Ye loma jî, ji ber wê mihafizekariyê, ku bi qasî 800 salan, heta rabûna Şoreşger ya Cizîrî, berhemeke kurdî -ya li ber desttune.
Cizîrî, bi nivîsîna bi kurdî, bi derblêdana xwe ve, du mihafizekarî sikandine; 1) dinî, 2) dünyevî (erebî). Li ser van derblêdanên xwe yên şoreşger, mihafizekariyeke din ava kiriye; li ser hîm û neteweya kurd, zindîkirin û geşkirina zimanê kurdî û cand û hisş û feraseta kurdî: yani mihafizekariya hundirî. Rast e, di berhema Cizîrî de hêmanên dînî jî xuyanî ne, lê belê ikamet eden yek ne tengiyê, lê bele dorfirehî, naverokfirehî û bîrfirehiya wêjeya kurdî û mihafizekariya wê dide diyor.
Ji Cizîrî heta roja îroyîn jî, her nivîskarek, her wejekarek kurdî, çi kiribe, çi dike û wê çi bike jî, ewê heman tiştê ku Cizîrî kiriye, bike; hêvişkariya (mihafizekariya) ziman, netewe, cand, rabûnûrûniştin û bîrûbawerîya bi kurdî.
Roja îroyîn; wêjeya kurdî, ji Cizîrî û bi vir ve ye jixwe hêvişkar e.(3)
Ez jî, tu jî, hun jî, em hemu jî; wekî wêjekarên vî zimanî, bi vê hêvişkariya Şoreşger veya Cizîrî xwedî bûne û li ber Çoka hêvişkariya wî mezin bûne.
Geloêdî emê çi mihafize bindû mihafizekarîya chi biki?
1 – https://botantimes.com/hunera-muhafazakar-ji-demariye-ye/
2 – https://www.blogger.com/blog/post/edit/8716037841999159328/3512864527840207625
3 – ez li ser wê fikrê me; hinekî jî erebîbûna peyvê (mihafizekirin-mihafizekarî) berê me dide deqbenda dini ji ber ku ziman hişekî candî û ferasetî jî çêdike. Loma jî, ez ji bo vê têgihê, wekî “hêvişandin-hêvişkar(î)” pêşnîyaz dikim da ku ew hişê me ji bell erebi biqete û em karibin xweşikî li ser “hêvişkarîya xwe ya hundirî” hûr bibin.
