Zeytinyağı fiyatları neden artıyor?
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve ekonomi yetkilileri, çalışanlara ve emeklilere enflasyon mağduru olmaları konusunda baskı yapmadıkları yönünde açıklamalarda bulunsa da temel gıda ürünlerinde fiyat artışları devam ediyor.
Zeytinyağı da fiyatları ciddi oranda artan gıda ürünleri arasında yer alıyor.
TARİŞ Zeytin ve Zeytinyağı Derneği, geçen hafta 2023-2024 dönemi zeytinyağı alım fiyatını kilogram başına 295 lira olarak belirledi. Geçen yıl açıklanan satın alma fiyatı 74 liraydı. Buna göre zeytinyağının alım fiyatı yüzde 298 arttı.
Ürün alım fiyatının artması piyasa fiyatlarına da yansıyacaktır. Zeytinyağının perakende fiyatı kilogram başına 300-550 lira arasında değişiyor. Fiyatların daha da artması bekleniyor.
Türkiye’de 2023-2024 sezonu zeytinyağı üretim beklentisi bir önceki sezona göre yaklaşık yüzde 57 azaldı. Geçen yıl 421 bin ton zeytinyağı üretimi bekleyen Ulusal Zeytinyağı Konseyi’nin (UZZK), bu yılki iddiası 179 bin 300 tonda kaldı. Mevcut üretimin gerçekleşmesi halinde Türkiye’nin stoku bu yıl 360 bin tona, geçen yıldan kalan 180 bin tona ulaşacak. Rakamlara göre Türkiye’de iç tüketime ve ihracata yetecek kadar zeytinyağı stoğu bulunuyor. Peki fiyatlar neden artıyor?
Kuraklık ve küresel fiyatlar
Dünya zeytinyağı üretiminin büyük bir kısmı, iklim değişikliğinden en fazla etkilenen Akdeniz havzasındaki ülkeler tarafından gerçekleştirilmektedir. Tarım ve Orman Bakanlığı’na göre Türkiye, zeytinyağı ihracatında İspanya, İtalya ve Yunanistan ile birlikte ilk dört ülke arasında yer alıyor. Bölgede artan kuraklık zeytin ve zeytinyağı üretimini de olumsuz etkiliyor.
DW Türkçe’ye konuşan TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası İstanbul Şube Başkanı Murat Kapıkıran’ın verdiği bilgiye göre, dünya zeytinyağı üretiminin yüzde 67’si Avrupa Birliği üyesi ülkeler tarafından gerçekleştiriliyor. Bölgede yaklaşık 2 milyon ton zeytinyağı üretiliyor.
Çiftçiler zeytin topluyor. Fotoğraf: Nancy Greenlease
Üretimde İspanya’nın önde olduğunu ancak değişen iklim koşulları nedeniyle ülkede üretimin geçen yıla göre yüzde 56 civarında azalarak 665 bin tona gerilediğini belirten Kapıkıran, AB genelinde üretimde yüzde 40’lık bir düşüş yaşandığını belirtiyor.
Kapıkıran, Avrupa’da devam eden talep artışına karşılık arzdaki ciddi düşüş nedeniyle fiyatların son 3 yılda yüzde 420, son yılda ise yüzde 210 artarak litre başına 7,82 euroya kadar çıktığını anlatarak, şöyle konuştu: , “Ülkemizde TARİŞ zeytinyağının litre fiyatını 295 lira olarak açıkladı. 5 litre zeytinyağının litresi ise 295 lira.” “Zeytinyağının 1500 liraya mal olacağı noktaya doğru gidiyoruz” diyor.
“Palyatif artış da mümkün”
Kapıkıran, Türkiye’de yaşanan kuraklık nedeniyle zeytin hasadında ve zeytinyağı üretiminde azalma beklendiğini belirterek, bunun Türkiye’deki stoklar açısından büyük bir sorun olmayacağı öngörülerine dikkat çekti.
Türkiye’de kişi başına zeytinyağı tüketiminin 2 litre olduğunu, yıllık yurt içi tüketimin ise 150-160 bin ton civarında olduğunu belirten Kapıkıran, üretimde yüzde 50 civarında bir azalma olsa bile stoklardan karşılanabileceğini vurguluyor. ve ekliyor: “Bu koşullar, iklim değişikliği ve bu yılki hasat karşısında “Miktarın azalmasından faydalanarak palyatif bir artış olduğunu söylemek aslında mümkün.”
Kapıkıran, küçük ve orta ölçekli aile işletmelerinde üretimde azalma beklentisi ve yıllık geçimlerini bu işletmelerden sağlamaları nedeniyle belli bir fiyat artışının anlaşılabilir olduğunu belirtti.
“Çiftçilerin çıkış fiyatlarını kontrol etmek yerine çiftçilerin kazanmasını ve piyasa fiyatlarını kontrol etmesini sağlamalıyız” diyor.
Verimlilik düşük
Türkiye’de zeytinlik ve ağaç sayısı artarken zeytin üretiminin aynı oranda artmaması zeytinyağı fiyatlarına da yansıyor.
Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) verilerine göre Türkiye’de 189 milyon civarında zeytin ağacı bulunuyor. Bu ağaçların yaklaşık 158 milyonu meyve vermektedir.
Ancak yıllar geçtikçe zeytin ağacı sayısı artmasına rağmen ağaç başına zeytin üretiminde azalma görülmektedir. Yaklaşık 121 milyon meyve veren ağaçtan 2012 yılında 1 milyon 820 bin ton zeytin üretilirken, 2021 yılında yaklaşık 158 milyon meyve veren ağaçtan 1 milyon 738 bin 680 ton zeytin üretilebilecek.
Murat Kapıkıran, İspanya’da ağaç başına hasat edilen zeytin miktarının 40 kilogram iken Türkiye’de bu rakamın 11 kilogram civarında olduğunu söylüyor.
Son 20 yılda dikilen yeni zeytin ağaçlarının ağaç başına ortalama verimi düşürdüğüne dikkat çeken Kapıkıran, bunun nedenini ağaçların genç olmasının yanı sıra kuraklığa karşı önlemlerin alınmaması ve eğitim eksikliğine bağlıyor. Zeytin bakımı için gerekli destek ve uygulamalar.
Türkiye’de uygulanan soyarak ve döverek zeytin toplama yönteminin zeytin ağaçlarının varlığını da azalttığını belirten Kapıkıran, hasat tekniklerinin teknolojik gelişmelerden yararlanılarak, zeytin ağacına zarar verilmeden daha sağlıklı bir forma dönüştürülmesi gerektiğini vurguluyor.
Kapıkıran, “Çiftçi desteklenmeli ve kuraklığın zeytinlikler üzerindeki etkisini en aza indirecek yöntemler uygulanmalıdır.” Kapalı basınçlı sulama sistemlerinin devreye alınıp kurak günlerde sulama yapılabileceğini, aile işletmelerinin bu konuda desteklenebileceğini ekliyor.
Türkiye’deki orman yangınları zeytin ağaçlarını da yok ediyor. Fotoğraf: Serkan Ocak/DW
Girdi fiyatlarındaki artış
Girdi fiyatlarındaki artış da zeytinyağı fiyatlarını yukarı çeken faktörler arasında yer alıyor. Zeytin üretiminde önemli girdilerden bazıları mazot ve gübredir. Sulama için elektrik maliyeti de var.
Türkiye İstatistik Kurumu’nun açıkladığı bilgiye göre, ekimde tarım ürünleri üretici fiyat endeksinde (Tarım-ÜFE) yıllık en fazla artış görülen alt grup yüzde 168 artışla yağlı meyveler-zeytin oldu.
Tarımsal girdi fiyat endeksi ağustos ayı itibarıyla yüzde 41 arttı.
Türkiye Ziraat Odaları Birliği Başkanı Şemsi Bayraktar’a göre, Türkiye’de kişi başına ortalama gelirin yalnızca üçte birini elde eden üreticiler için motorin fiyatlarının daha ucuz hale getirilmesi ya da motorine verilen desteğin ciddi oranda artırılması gerekiyor. Gübre desteklerinde herhangi bir artış yaşanmadığını vurgulayan Bayraktar, desteklerin arttırılmasının gübre kullanımını artıracağını, verim ve kaliteyi artıracağına dikkat çekiyor.
TZOB’a göre, eylül ayı itibarıyla motorin fiyatları aylık yüzde 5,9, yıllık ise yüzde 75,5 oranında arttı. Son bir yılda gübre fiyatlarında türüne göre yüzde 1,5 ile 10,7 arasında artış yaşandı.
Zeytinlikler koruma altında değil
Zeytin ve zeytinyağının Türkiye için değerli bir ihracat ürünü olduğunu ve ekonomiye ciddi katkı sağladığını belirten Kapıkıran’a göre, zeytin stratejik bir bitki olarak ele alınmalı ve verimliliği artırıcı önlemler alınmalıdır. Ancak Türkiye’de zeytinliklerin elden çıkarıldığı veya bu alanların zeytinlik statüsünü kaybetme riskiyle karşı karşıya kaldığı bir süreç var.
Türkiye’de 1939 yılında çıkarılan Zeytinciliğin İyileştirilmesi ve Yabani Hayvanların Aşılanması Hakkında Kanun’a göre zeytinliklerin 3 kilometre yakınında zeytin işletmeleri dışında toz üreten hiçbir tesise izin verilmemelidir.
Ancak Enerji ve Ortak Kaynaklar Bakanlığı’nın geçen yıl mart ayında yayınladığı yönetmelikle, tapuda zeytinlik olarak kayıtlı alanlarda ülkenin elektrik ihtiyacını karşılamak amacıyla yürütülen madencilik faaliyetlerine ‘kamu yararı’ gerekçesiyle izin verilmişti. Zeytinliklerin madencilik faaliyetlerine açılmasına ilişkin düzenleme Aralık ayında torba yasaya eklense de tepkiler üzerine yasa tasarısından çıkarıldı. Geçtiğimiz hafta Danıştay 8’inci Dairesi, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın yönetmeliğinin yürütmesinin durdurulmasına karar vermişti.
Temmuz ayında deprem bölgelerinde ormanlık alanların ve zeytinliklerin imara açılmasını düzenleyen teklif TBMM’de kabul edildi.
Murat Kapıkıran, kamuya veya vakıflara ait zeytinliklerin turizm, otoyol yatırımları veya çeşitli imar uygulamaları nedeniyle kaybolmaya devam ettiğini vurguluyor.
Kapıkıran, Balıkesir Edremit’te Vakıf Zeytincilik Genel Müdürlüğü’ne ait 14 bin dönümlük arazinin yaklaşık 170 bin zeytin ağacının 2 ay önce boşaltılarak sağlık turizmi alanı olarak belirlendiğini söyleyerek, bu tür uygulamalardan vazgeçilmeye davet ediyor.
